Jajka wielkanocne

Tuesday, 26 Mar, 2024

Tradycja i symbol

Nikt z nas nie wyobraża sobie Wielkanocy bez kolorowych pisanek. Są one nieodzownym elementem naszych święconek, a w dzisiejszym skomercjalizowanym świecie wraz ze świeżo wyklutymi kurczaczkami pisanki obowiązkowo zdobią każdy supermarket w okresie Świąt.
Istnieje wiele wyjaśnień znaczenia jajka wielkanocnego. W naszej kulturze przyjęte jest mówić o nowym życiu, którego symbolem jest właśnie jajko. Starożytne Kościoły Wschodu widzą w nim symbol grobu, który pękł, jak skorupa jajka, by z niego mógł wyjść Chrystus Zmartwychwstały. Słyszałem również ciekawe wielkanocne kazanie w Kościele Asyryjskim, gdzie ksiądz wykorzystał grę słów, by wyjaśnić symboliczne znaczenie pisanek. Mianowicie, w języku aramejskim, którym do dziś posługują się Asyryjczycy, wyraz „jajko” brzmi dwojako: bi’to albo barto. Ten drugi wyraz może oznaczać również „kobietę”. Ksiądz dopatrzył się w tym aluzji do faktu, że o zmartwychwstaniu Jezusa pierwsze dowiedziały się właśnie kobiety, i to one przekazały radosną wieść pozostałym. Jakkolwiek by było, nie ulega wątpliwości, że już w starożytności jajko było nieodłącznym elementem świętowania Wielkanocy, a w świadomości pogan wręcz symbolem Kościoła. Dla przykładu, w języku arabskim do dziś funkcjonuje wyraz bia’, zapożyczony z języka aramejskiego. Jednak w aramejskim ten wyraz brzmiał bi’to i oznaczał „jajko”, zaś u Arabów bia’ oznacza „kościół”.
Skąd jednak wzięły się jajka w obchodach Wielkanocy? Nie ma żadnych wątpliwości, że źródłem większości zwyczajów wielkanocnych i samej liturgii chrześcijańskiej jest Paschalna Wieczerza, którą Pan Jezus odprawił według ściśle określonego żydowskiego porządku, nazywanego po hebrajsku Seder . W tym porządku był przaśny chleb, gorzkie zioła, mięso baranka paschalnego, wino, obmycie rąk, błogosławieństwa, opowiadanie o wyjściu z Egiptu, uroczysta kolacja i śpiewanie Psalmów. Ale jajka tam wcale nie było, ponieważ jajko w kulturze żydowskiej jest symbolem żałoby, a nie radości, raczej śmierci niż życia. Żydzi jedzą jajko z reguły w dniu żałoby, często przed rozpoczęciem postu (który w judaizmie oznacza niejedzenie i niepicie w ciągu całego dnia lub całej doby, w zależności od rangi postu).
Jajko zostało włączone do żydowskiego Sederu paschalnego dopiero po roku 70 n.e., kiedy Rzymianie zburzyli Świątynię w Jerozolimie. Od tego czasu składanie ofiar, w tym również ofiary baranka paschalnego, stało się niemożliwe. Naród żydowski rozpoczął swoją dwutysiącletnią tułaczkę, pozbawiony swojego kraju, Świątyni i kapłanów – bez których judaizm nie jest w pełni judaizmem. Dlatego rabini włączyli do każdego radosnego obrzędu jakiś element żałoby, mający przypominać Żydom, że jedynie powrót do Oj- czyzny i odbudowanie Świątyni da im możliwość przeżywania pełni szczęścia. Właśnie do takich żałobnych znaków należy jajko jako obowiązkowy element Sederu oraz tłuczenie szkła na weselu żydowskim.
Skąd jednak się wzięło jajko w chrześcijańskim świętowani Zmartwychwstania? Prawdopodobnie, chrześcijanie żydowskiej narodowości włączyli je do liturgii Paschalnej jako znak żałoby i współcierpienia z resztą Izraela. Pismo Święte wielokrotnie podkreśla, że Apostołowie i inni członkowie jerozolimskiego Kościoła regularnie chodzili do Świątyni, gdzie się modlili i nauczali (np. Dz 3,1; 5,21). Historyk kościelny Euzebiusz potwierdza, że aż do klęski powstania wznieconego przez „fałszywego mesjasza” Bar Kochbę w 135 r.n.e, wspólnotą wierzących w Jerozolimie kierowali biskupi pochodzenia żydowskiego. Wydaje się zupełnie naturalne, że właśnie w żydowskim Kościele, któremu nie był obojętny los narodu żydowskiego, pojawiło się jajko wielkanocne w swoim pierwotnym żałobnym znaczeniu. Jednak wierzący z narodów pogańskich, widzieli w nim zupełnie inną symbolikę, dzięki której zakorzeniło się ono w chrześcijańskiej Wielkanocy w postaci pisanek.
Jajko w kulturze
Jaja są używane w obrzędowości i symbolice różnych kultur oraz jako elementy dekoracyjne. Jajo stanowi zalążek nowego życia, stało się więc symbolem odradzającego się życia znanym w wielu kulturach. Jest elementem mitów kosmogonicznych w większości kultur świata.
Jaja jako dekoracja
Zwyczaj ich dekorowania znany był już w starożytności. Najstarsze przykłady liczą ponad 5000 lat. Są to pisanki z Asyrii, nieco późniejsze pochodzą z Egiptu, Persji, Rzymu i Chin. Kolorowo pomalowanymi jajkami Chińczycy obdarowywali się wraz z nadejściem wiosny.
W starożytnym Egipcie motywem zdobniczym jajek były skarabeusze z dwoma postaciami ludzkimi. W Kairze na jajkach uwiecz- niano wizerunki sławnych mężów. W Sudanie zamieszczane były cytaty z Koranu. Skorupki chińskich pisanek pokryte były misternymi miniaturami przedstawiającymi kwiaty wiśni, chryzantem, ptaków. Australijscy Aborygeni rzeźbili jaja strusie, traktując je jako świętość.
Na ziemiach polskich najstarsze pisanki, pochodzące z końca X wieku, odnaleziono podczas wykopalisk archeologicznych na opolskiej wyspie Ostrówek, gdzie odkryto pozostałości grodu słowiańskiego. Wzór rysowano na nich roztopionym woskiem, a następnie wkładano je do barwnika – łupin cebuli lub ochry, które nadawały im brunatnoczerwoną barwę.
Ukraińskie pisanki
Jajka zdobiono w celach magicznych. W ludowych wierzeniach zwyczaj ten uważany był za jeden z warunków zapewnienia ciągłości świata. Barwione i zdobione jajka stanowiły również szczególny element praktyk magicznych mogących zapewnić zdrowie i dorodność nie tylko ludziom ale i zwierzętom gospodarczym – w tym celu zwykło się nimi pocierać chore miejsca lub toczyć po grzbietach zwierząt.
W motywach zdobniczych ukryta była bogata symbolika: elementy solarne odwoływały się do takich wartości jak odrodzenie i wieczność, figury geometryczne były znakiem nieskończoności. Sama praktyka dekorowania skorupki miała spotęgować cudowne własności jajka.
Nie tylko w ornamentyce, ale i w barwach znajduje się wiele symboli: czerwień i biel oddają cześć domowym duchom opiekuńczym, a czerń i biel – duchom ziemi. Zieleń nawiązuje do odrodzenia przyrody i miłości, która wraz z rodzinnym szczęściem ukryta jest w brązie.
W czasie świąt Wielkiej Nocy jajka są malowane i ozdabiane (pisanki). W religii katolickiej i prawosławnej jajko związane jest z motywem zmartwychwstania Chrystusa i symbolizuje nadzieję na życie wieczne. Dominującą barwą pisanek w kościele katolickim była czerwień. Na czerwono barwili jaja wyznawcy prawosławia pierwszych wieków w Armenii, w Austrii do I wojny światowej wyłącznie czerwone były wielkanocne jajka, a w kościele prawosławnym to do dziś tradycyjny kolor pisanki.
Na pamiątkę zmartwychwstania kolor czerwony stał się symbolem zwycięstwa, radości i dobrych wiadomości. Dlatego ludowa tradycja przypisywała szczególne znaczenie rumuńskiemu przysłowiu: kiedy zabraknie czerwonego jajka, to nastąpi koniec świata.
Jajami norymberskimi ze względu na kształt i miejsce produkcji nazywano pierwsze kieszonkowe zegarki.
Najdroższymi jajkami są jaja carskie ze złota, zdobione kamieniami szlachetnymi, projektowane i wykonywane dla rodziny cara Aleksandra III Romanowa w pracowni nadwornego złotnika Petera Carla Fabergé.
Symbolika
Z chaosu wyłoniło się olbrzymie jajo, z którego wykluł się świat. To jeden z najstarszych i najbardziej popularnych symboli. W wyobrażeniach wielu ludów pierwotnych wszechświat był monstrualnym jajem, które uformował wszechmocny i niewidzialny Bóg
Jajo pojawia się również w mitach śródziemnomorskich, oznaczając nieboskłon, na który składa się siedem sfer. Zmienione przez Noc jajo wydało Erosa. Z jaja powstała Ziemia, ze skorupy Niebo. Także z jaja, jakie zniosła uwiedziona przez Zeusa Leda, wykluli się Dioskurowie, Helena Trojańska i Klitajmestra.
W fińskim eposie Kalevala kaczka złożyła sześć złotych jaj i siódme żelazne. Wpadły one do wody, a z okruchów powstały ziemia, niebo, z żółtek wyszło słońce, z białka księżyc, z pstrych plam gwiazdy, a z ciemnych cząstek jajek odpłynęły chmury.
Tradycje wielu kultur podkreślały wspólny rytm jaja ze światem, Słońcem, płodnością, zmartwychwstaniem. Było ono znakiem powrotu wiosny, domem. Używane w magii leczniczej i oczyszczającej uwalniało swą mocą siły witalne. W owalnym kształcie zamknięta była nadzieja na odradzanie się życia.
U Słowian jajko związane było z kultem boga słońca, było symbolem solarnym, symbolem nowego życia, narodzin. Było również uważane za potężny amulet przeciw czarom i złym mocom, występowało więc w obrzędach wiosennych i ku czci zmarłych. Z kultury ludowej, w której jajko pełniło rolę talizmanu zabezpieczającego przed złem lub zaklinacza dobrego, symbolu zdrowia i życia, miłości i płodności wyrósł zwyczaj święcenia wielkanocnych pisanek. W procesie chrystianizacji pisankę włączono do elementów symboliki wielkanocnej. Nadal jednak w swej pierwotnej symbolice (wynikającej ze słowiańskiej tradycji) jajka zdobione są przed Jarymi Godami, obchodzonymi współcześnie przez rodzimowierców słowiańskich.
Jajko wielkanocne jest znakiem nowego życia, przezwyciężeniem śmierci porównanym do przebijania skorupki. Wykluwający się kurczak dla chrześcijan symbolizuje zwycięstwo życia, jest znakiem Chrystusowego i ludzkiego zmartwychwstania. Jajko jest nadzieją, próbą cierpliwości, której należy się poddać, aby zobaczyć ukryte wewnątrz pisklę.
Dzielenie się jajkiem podczas śniadania wielkanocnego ma odniesienie do wigilijnego opłatka. Jajko pełni rolę podarunku, którego intencją jest życzenie pomnażania sił witalnych. Pisanka jest rodzajem bileciku miłosnego, który subtelnie oddaje uczucia dziewczyny do obdarowanego chłopca.
Jajko jako symbol religijny
Jajko jest również ważnym symbolem w wielu wierzeniach i religiach.
Umieszczane w grobowcach egipskich i rzymskich było znakiem i nadzieją na powrót do życia. Również w kulturze chrześcijańskiej, zwłaszcza w prawosławiu, w Niedzielę Wielkanocną składano przy grobach pisanki, dzieląc się w ten sposób z przodkami radością ze zmartwychwstania Chrystusa. W prawosławiu na Białorusi dzień ten nazywa się Radaunica i przypada na wtorek po drugiej niedzieli wielkanocnej. Zwyczaj ten miał swe korzenie w pogańskich Zaduszkach obchodzonych w okresie przesilenia wiosennego, na które później chrześcijaństwo nałożyło święta Wielkiej Nocy, wykorzystując jednak symbolikę dawnych wierzeń. Do obrzędowości tej należy również krakowska Rękawka.
W symbolice judaizmu, obok specjalnego rodzaju precli, ważną rolę odgrywa jajko. Jajka są przypomnieniem nieustannego trwania i cykliczności życia. Jako znak przerwanego istnienia, są podawane na żydowskich stypach. Ale są równocześnie wyrazem nadziei, której nie wolno tracić.
Zabawy z jajkami
Walatka (zwana też na wybitki) to osadzona w polskiej tradycji zabawa wielkanocna. Dwie osoby stukają się jajkami trzymanymi w dłoni – wygrywa ten, którego jajko nie pękło. Zamiast uderzania jajkami o siebie można je toczyć po stole.
Wielkanocnym zwyczajem, który wiąże się z pradawnym wierzeniem w słońce tańczące na niebie u progu wiosny, jest wrzucanie tzw. tańczącego jaja do źródła.
W wielu regionach Europy zachodniej zachował się zwyczaj, że podczas śniadania wielkanocnego rozbija się skorupki jaj monetami, uderzając jajkiem o jajko czy jajkiem o czoło.
W Meksyku popularne jest rozbijanie o głowę carcarones, wydmuszek wypełnionych konfetti. Zwyczaj ten wywodzi się ze starej meksykańskiej zabawy, znanej do dziś, zwanej Piniatą.
Świecki rodowód ma argentyńska ludowa zabawa ze śpiewem Zepsute jajko (hiszp. Huevo podrido), polegająca na usiłowaniu podrzucenia papierowej kulki (zepsutego jajka) jednemu z uczestników zabawy.

Mirosław Rucki

 

Jajko symbolem Wielkanocy? Nie do końca...

Święcąc wielkanocne jajka nie znamy często genezy tego zwyczaju. Jajko było symbolem życia na długo przed chrześcijaństwem. A przez ok. 200 lat po chrzcie Polski jedzenie jaj w Wielkanoc było zabronione, bo kojarzyło się z pogańskimi rytuałami.
Etnolog dr Grzegorz Odoj naukowiec z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, twierdzi, że jajko jest symbolem uniwersalnym. Podkreśla, że zdecydowana większość kultur traktuje jajo jako bardzo istotny symbol życia, jego potencji. Już w kulturze staroegipskiej występuje bóg słońca Ptah, ukazywany w towarzystwie jajek, również grecka bogini płodności Afrodyta jest nieraz przedstawiana z jajem.

- Jajo służyło do bardzo ważnych praktyk o charakterze magicznym, było apotropejonem - środkiem chroniącym przed złymi mocami, który przechowywano, noszono w specjalnych pojemnikach, aby zapewnić sobie powodzenie. Nie zapominajmy, że pełniło również istotne funkcje w kulcie przodków, tzw. animizmie, który był realizowany również w kulturze przedchrześcijańskiej przez naszych praszczurów – Prasłowian – powiedział Odoj.

Jajko a słońce
- Jajo jest też silnie związane z kultem solarnym - kultem słońca, który był bardzo rozpowszechniony również w kulturze słowiańskiej. Jajo to symbol życia, słońce też symbolizowało życie, zwłaszcza odradzające się. Pamiętajmy, że po chrzcie Polski nie od razu Kościół dopuszczał spożywanie jaj czy jakiekolwiek praktyki z nimi związane w okresie wielkanocnym, a nam się wydaje, że to synonim świąt wielkanocnych. Przez prawie 200 lat Kościół tego zabraniał, ponieważ jajo bardzo mocno łączyło się z działaniami o charakterze pogańskim, z kultami pogańskimi. Po tym okresie Kościół dopuszczał tę możliwość, natomiast jaja obligatoryjnie należało święcić – tłumaczył naukowiec.

Chrześcijańskie zapożyczenia

Jak wyjaśnił, po niezbyt udanych próbach zwalczania pogańskich zwyczajów chrześcijaństwo starało się dokonywać nowej interpretacji symboliki, rekwizytów, przekonań, wierzeń – to proces zwany inkulturacją. - Jak się okazało, ta udana przecież próba okazała się łatwiejszym i bardziej efektywnym działaniem – zaznaczył Odoj.

Początkowo święcono wyłącznie jajka barwione na czerwono, co miało dodatkowy wymiar symboliczny. Czerwień to kolor krwi Chrystusa, jednocześnie esencji życia. Ponadto to kolor triumfu, zwycięstwa. Chrystus, ikonograficznie przedstawiany jako zwycięzca śmierci, stoi z czerwoną chorągwią, w czerwonym, purpurowym płaszczu królewskim.

Kura też jest pogańska
Również początków innych świątecznych symboli można szukać w pogańskich wierzeniach. Kura, kurczęta, zające, bociany, pojawiały się w wyobrażeniach w otoczeniu bogini Ostary – starogermańskiej bogini płodności.

Jak ocenia naukowiec, współcześnie o jajku w konwencji symbolicznej myślimy tylko w okresie Wielkanocy. - Nie wyobrażamy sobie Świąt Wielkanocnych bez pisanek, bez jajek na stole. Mają one po pierwsze wymiar tradycyjny i estetyczny, tworzą klimat, nastrój świąt. Zwłaszcza wśród przedstawicieli średniego i starszego pokolenia żywe jest wciąż przekonanie, że jaja poświęcone nabierają niezwykłych, magicznych mocy. Święconkę powinno się zjeść, nie można jej wyrzucać – przypomniał.